Vrouwen in het Vak: Margreet Reiss
'De grootste moeilijkheid voor een filmvertaalster is het puzzelen'
De regisseur van een film. De hoofd
spelers. De doorsnee bioscoopbe
zoeker weet wie ze zijn. De pers
heeft ze genoemd en hun namen
verschijnen levensgroot in beeld.
Slechts een handje vol opmerkzame
toeschouwers of geïnteresseerden
in het vak zullen zich, na vertoning,
de naam van de vertaler te binnen
weten te brengen.
Filmvertaler. Een vak apart. Vermeld
maar onopgemerkt. Onbekend
maar ozo belangrijk. Margreet Reiss
weet erover mee te praten. Na zo'n
40 jaar in het vak behoort ze tot één
van de beste vertalers die Nederland
rijk is. Negen notitieboekjes zijn vol-
gekrabbeld met alle films die ze ooit
heeft vertaald en nog steeds gaat
jaarlijks een grote hoeveelheid be
langrijke en minder belangrijke films
door haar handen.
Doet zij haar werk goed dan weet
de toeschouwer niet eens dat ze er
was want, meent deze vakvrouw,
'...de bezoeker moet niet beseffen
dat hij leest'.
Haar werkplek is zeer bescheiden.
Een bureau. Woordenboeken. Een
typemachine en een bandrecorder.
De gereedschappen van een film
vertaalster. Boven het bureau por
tretten van haar zoons: Jeroen en
Tim Krabbé. Twee heren die duide
lijk meer in de openbaarheid treden
dan hun moeder. Of haar werk daar
op de één of andere manier aan ten
grondslag ligt?
'God nee, Jeroen wilde altijd al ak-
teur worden. Tim is schrijver en
schaker. Dat ik nou de hele tijd ach
ter die typemachine zat heeft daar
niets mee te maken'.
Aldus spreekt Margreet Reiss. Trots
is ze natuurlijk wel getuige onder
meer de foto's en de vele, door Je
roen vervaardigde, schilderijen aan
de wanden.
Puzzelen
Margreet Reiss heeft volop materiaal
verzameld om duidelijk te maken
wat een filmvertaalster precies doet.
Hoe zij te werk gaat.
'Allereerst krijg ik een dialooglijst',
zegt ze, 'kijk, zoals deze. Als het een
goede lijst is staat alle gesproken
tekst genoteerd inclusief uitleg van
bepaalde uitdrukkingen, die voor
een buitenlander misschien wat las
tig te begrijpen zijn. In de Ameri-
16
kaanse film 'No Mercy' bijvoorbeeld
wordt heel ruwe taal gesproken. Ik
zag die film samen met een Engels
man en hij begreep er niets van. In
zo'n geval wordt die ruwe taal uitge
legd in begrijpelijke ruwe taal. Daar
naast bevat de lijst scène- omschrij
vingen en er staat bij hoe lang elke
regel vertaling precies mag zijn. Die
lengte wordt aangegeven in Engelse
voeten'.
Ze laat een aantal schematisch aan
doende, lege vellen zien. 'Dit papier
is in afgemeten kolommen verdeeld.
Elke kolom is een voet. Hierop type
ik mijn vertaling. De nummers voor
de zinnen op de dialooglijst corres
ponderen met de nummers van de
bijbehorende vertalingen. Vooral bij
Amerikaanse films krijg je zo'n com
plete dialooglijst. Soms is dat ook
niet het geval. Dan staat de lengte
er niet bij en moet je op je gevoel
afgaan. Met de lijst ga ik vervolgens
de film bekijken. Ik kijk en lees dan
tegelijk. Dat is behoorlijk ver
moeiend. Intussen wordt het geluid
van de film voor me opgenomen zo
dat ik de complete tekst op band
heb staan om thuis de dialooglijst te
kunnen controleren en om de sfeer
weer op te roepen'.
Daarna gaat het karwei pas echt van
start.
'De grootste moeilijkheid is niet de
vertaling maar het puzzelen', vindt
Margreet. 'Vertalingen moeten heel
kort zijn omdat je iets 1 1/2 maal zo
snel hoort als dat je het leest. Boven
dien is Nederlands een heel inge
wikkelde taal met al die hulpwerk
woorden die de zinnen lang maken.
Soms moetje het wel eens wat min
der mooi neerzetten. In plaats van
de correcte Nederlandse zin: 'Ik ben
daar geweest', wordt het: 'Ik was
daar',
'De minste ruimte heb je wanneer
je een film vanuit het Engels moet
vertalen. Engelsen spreken heel
staccato en snel met veel afkortin
gen. Frans en Italiaans daarentegen
worden wel snel uitgesproken maar
zijn weer veel bloemrijker terwijl het
Amerikaans vaak wat langzamer is,
Je hebt meestal niet genoeg ruimte
om alles te vertalen dus vermeld je
alleen het belangrijkste en dat moet
weer goed aansluiten op de volgen
de zin. Als ik een zin in tweeën moet
splitsen probeer ik bovendien de
werkwoorden op dezelfde plek te
krijgen als ze worden uitgesproken.
Een toeschouwer moet lezen en luis
teren tegelijk. Eigenlijk moet hij niet
beseffen dat hij ook leest'.
'Ja, als je het echt goed wilt doen
moet je perfectionistisch zijn. Je
moet er in duiken en de woorden de
waarde geven die ze hebben. Na
tuurlijk moetje wel van taal houden'.
'Wat je absoluut niet moet doen is
van een Amerikaans begrip iets oer-
Hollands maken. Je moet nooit 'The
New York Bears' vertalen als 'Ajax'.
Vreselijk. Wij hebben het in onze fa
milie altijd over Ajax-vertalingen als
we zoiets zien'. Margreet Reiss kan
wat dat betreft behoorlijk ver gaan.
Uren heeft ze gepiekerd over de
'wentelteefjes' uit 'Kramer versus
Kramer'. Veel te Hollands vond ze
dat. De uiteindelijke vertaling luidde:
'Eierbroodjes'. 'In de film werden ze
gegeten als ontbijt', zegt ze, 'bij ons
is het een dessert.
Eierbroodjes leek me beter'.
Beroepsjargon
Een ander probleem is het jargon.
Behalve ruwe taal of dialekt kan be
roepstaai ook behoorlijk lastig zijn.
Zo lastig dat Margreet Reiss regel
matig te rade gaat bij terzakekundi-
gen.
Margreet:'In de film 'From the hip'
zaten heel veel rechtzaal- scènes.
Daar heb ik een advokaat bij ge
haald. Als ik science fiction-films
moet vertalen zoals 'Inner Space' of
de 'Star Wars'-films, doe ik dat
meestal samen met iemand die zelf
science fiction-boeken vertaalt.
'Wallstreet' had ik bijna geweigerd.
Die film bestaat voor 2/3e uit effek-
tentaal en voor 1/3e uit gewone
mensen-taal. Dat kon ik niet, vond
ik. Totdat ik hulp kreeg. De film
wordt gesponsord door een effek-
tenkantoor uit Rotterdam en met de
direkteur daarvan heb iktwee dagen
hard gewerkt. Gelukkig kende hij het
jargon anders was ik er nooit uitge
komen'.
'Zo'n film als 'Wallstreet' is maar
liefst 1600 titels lang (een titel is een
regel tekst op het doek) terwijl de
gemiddelde film zo'n 800 titels lang
is'.
Een behoorlijke klus dus.
'Ja inderdaad. Meteen héél eenvou
dige film ben ik toch al gauw twee
a drie dagen bezig. Heel eenvoudige
films zijn er maar weinig. Een film
als 'Gandhi' bijvoorbeeld heeft twee
weken geduurd'.
Margreet Reiss kwam al voor de oor
log als secretaresse op een filmver
huurkantoor terecht. 'Belangstelling
voor film had ik altijd al', zegt ze.
Daar kwam ze in contact met film-
vertalen, hielp en passantSimon van
Collum aan zijn eerste baan in het
filmbedrijf maar in 1937 was het af
gelopen. Toen trouwde ze.
Margreet: 'Pas na de oorlog ben ik
weer begonnen. Ik was met een
schilder getrouwd die niet veel ver-