Laterna Magica - De Toverlantaarn in het Nederlands Filmmuseum
In het midden van de 17e eeuw begint de geschiedenis van de tover
lantaarn. Geleerden hielden zich bezig met allerlei nieuwe machines,
waaronder een apparaat dat vele fantasievolle namen kreeg, en dat
wij nu kennen als de toverlantaarn.
Wat is precies een toverlantaarn? Veel mensen kijken je niet-begrij-
pend aan als je het woord laat vallen, maar oudere mensen hebben
soms nog herinneringen aan de toverlantaarn uit hun kindertijd. Als
speelgoed, of van avonden waarop hun vader de familie met een
toverlantaarnvoorstelling vermaakte. Eigenlijk is de toverlantaarn
langzaam ontwikkeld tot de dia-projector van nu.
In plaats van toverlantaarn kan het apparaat ook projectielantaarn
genoemd worden. Kort omschreven is het een omhulsel van hout of
metaal, met daarin een lichtbron waarvan het licht door een holle
spiegel wordt samengebundeld en door een condensor (een dubbel-
bolle lens) een transparante afbeelding op het doek projecteert.
Er zijn een aantal perioden in de toverlantaarngeschiedenis te onder
scheiden. In het begin was de toverlantaarn vooral een instrument
voor geleerden. De toverlantaarns werden gebouwd als onderzoeks
instrument en als demonstratieinstrument op universiteiten. Als ze
ter verstrooiing werden gebruikt, dan alleen onder geleerden en in
vorstelijke of andere hoge kringen. Het bestaan van de toverlantaarn
werd langzaam aan ook bekend bij de gewone man, en allerlei men
sen zagen in de exploitatie ervan een broodwinning. De lantaarnis-
ten, die we eigenlijk alleen kennen van oude gravures, sjouwden met
complete uitrusting stad en land af om voorstellingen te geven, bij
mensen thuis op de muur of op een laken.
In de tweede periode veranderden de voorstellingen van karakter: de
lantaarnist kwam niet meer naar de mensen toe, maar de mensen
kwamen naar de voorstellingen. De voorstellingen waren groter van
opzet, omdat de techniek zich verder ontwikkelde. Er kwamen ster
kere lampen, in het begin werden er kaarsen of kleine olielampen ge
bruikt. De lantaarn kon nu verder van het doek worden opgesteld, of
achter het doek. De shows kenmerkten zich door spectaculaire effec
ten, verbazingwekkende gebeurtenissen met spoken en geesten,
rookeffecten en enge geluiden: alles werd in het werk gesteld om op
zienbarende shows te geven. In deze tijd krijgt de toverlantaarn een
slechte naam. Het instrument zou door charlantans gebruikt worden
om mensen te misleiden en schrik aan te jagen, de lantaarnist zou
een volksverlakker zijn, en de shows een slechte invloed op de men
sen hebben.
De derde periode was de absolute bloeitijd van de toverlantaarn. Nog
sterkere kalklichtbronnen werden gebruikt. In deze tijd krijgt de
toverlantaarn ook een betere reputatie als een serieus instrument,
aan te wenden niet alleen als vermaak maar ook ter lering van de
mens. Er werden in kerken voorstellingen gegeven, met als bijeffect
dat er veel meer mensen naar de diensten kwamen. Naast de specta-
kulaire shows werden er stichtelijke en opvoedende, maar ook popu
lair wetenschappelijke voorstellingen gegeven, vaak gemengd met
leuke en grappige onderdelen. De fotografie doet zijn intrede: echte
acteurs in decors worden op de plaat gezet en de platen worden met
de hand ingekleurd. Deze 'tableaux-vivants' waren erg populair: waar
gebeurde verhalen over de tragische effecten van drankmisbruik,
vaak zeer dramatisch en met een goede moraal, zijn in enorme aan
tallen gemaakt.
In de vierde periode blijven de educatieve voorstellingen bestaan,
maar de toverlantaarn verdwijnt langzamerhand. Korte tijd werken
de twee media nog samen, tussentitels van films worden via de
toverlantaarn geprojecteerd, in afwisseling met het filmbeeld, of
kleine intermezzo's werden tussen de filmpjes die toen vaak kort wa
ren geprojecteerd met de lantaarn.
De toverlantaarn werd uiteindelijk verdrongen door de cinemato
grafie: de mensen wilden echte beweging zien, geen stilstaande beel
den meer.
"Le Sanculotte", plaatje uit de collectie Zotti-Mirici, Italië
In de loop der tijd zijn er veel verschillende soorten toverlantaarnpla-
ten, altijd op glas, gemaakt. Ten eerste zijn er ontzettend veel forma
ten en afmetingen in de plaatjes, die bij de verschillende toverlan
taarns hoorden. Dit was ookzo in het beginvan de film, pas veel later
kwam er een standaardformaat.
In de tweede plaats zijn de platen met verschillende technieken ge
maakt. Vele variaties in beweegbare platen zijn er ontwikkeld, er wer
den allerlei trucs bedacht om beweging op het doek te toveren. Pla
ten die uit meerdere onderdelen bestaan zodat er via snelle handbe
wegingen de illusie van beweging ontstaat. Of de effectplaten: platen
die via projectie door twee lenzen in één beeld in elkaar kunnen over
vloeien, zodat seizoenen voor uw ogen veranderen, het nacht kan
worden op het doek en het zelfs kan gaan sneeuwen. Een geliefd ef
fect was de zogenaamde chromatroop (kleurwisselaar): twee met
kleurmotieven beschilderde platen die tegen elkaar ingedraaid wor
den via een mechaniek en zo een mooi kleureneffect laten zien.
De oudste platen zijn stuk voor stuk handgeschilderd en ontworpen,
meestal door de lantaarnist zelf. Er waren zwart-wit platen, maar
vanaf het begin werden er platen in kleur geschilderd. Met transpa
rante (lichtdoorlatende) verf kreeg je de prachtigste kleuren op het
doek. Met lak werden zij tegen beschadiging beschermd. Omdat er
nog niet zo'n goede projectie mogelijk was, werden de kontrasten
versterkt door open plekken op te vullen met zwarte verf, waar geen
licht door kon vallen. Deze plaatjes worden fantasmagoriën ge
noemd. Ook instrumentenmakers en opticiens, die toverlantaarns
maakten, schilderden de daarbijbehoordende platen zelf.
Later kwam er een echte industie: bedrijven die zich alleen maar toe
legden op de productie van platen. Er werden processen ontwikkeld
om de platen in grote aantallen tegelijk te maken. De kontouren wer
den met een koperplaat-afdruk op het glas gedrukt en verder met de
hand geschilderd. Ook werden er complete gekleurde plaatjes op
glas gedrukt, maar die methode voldeed niet zo goed.
Als fotografie zijn intrede doet is ook de lantaarn zelf sterk verbeterd.
Op de platen worden diapositieven gedrukt en komen de afbeeldin
gen haarscherp op het doek. Series met echte acteurs, in een decor
en in de natuur, beelden verschillende fasen van een verhaal uit. De
teksten werden erbij geleverd. Zo werden vooral stichtelijke en bij
belse verhalen in scène gezet. Ook was het mogelijk om voor educa-
73